Polskie listopadowe tradycje i obyczaje.

Dzisiejszy wpis miał wyglądać zupełnie inaczej, jednakże plany się całkowicie skomplikowały, w związku z czym trzeba było zmienić strategię działania. Zamiast relacji fotograficznej zamieszczę tutaj refleksyjny tekst przedstawiający genezę listopadowych zwyczajów i ich transformację aż po dzień dzisiejszy. Bardzo Was za to przepraszam, bo także dla mnie samej dzisiejszy wpis miał być bardzo wyjątkowy i osobisty. Obiecuję jednak, że jeszcze w listopadzie, który w naszej kulturze jawi się jako miesiąc zadumy i nostalgii, zabiorę Was na spacer po kołobrzeskim cmentarzu wojennym i pokażę najbardziej wzruszające miejsca. A teraz zapraszam do zapoznania się z tym, co i tak chciałam Wam przekazać :)

Rok temu miałam na studiach przedmiot "Antropologia kulturowa". Kilkanaście godzin wykładów i ćwiczeń umożliwiło poznanie podstaw różnorodnych kultur. Z racji naszego miejsca zamieszkania, a także tradycji słowiańsko-chrześcijańskich, skupiliśmy się na kulturze polskiej, a w szczególności na konkretnych polskich tradycjach i obyczajach. Moją pracę zaliczeniową poświęciłam tradycjom związanym z pierwszymi dniami listopada i właśnie fragmenty tej pracy wykorzystam w tej notce.

1. Ludowe wierzenia

Początek listopada każdemu z nas kojarzy się bezapelacyjnie ze świętami ku czci zmarłych. Następują one po sobie, dzień po dniu, a noc je dzieląca przez wieki obrośnięta była wieloma wierzeniami. Uroczystość Wszystkich Świętych, czyli zmarłych już zbawionych, przypadająca na pierwszy dzień listopada została ustanowiona przez papieża Jana XI w 835 roku. Dzień Zaduszny, potocznie nazywany Zaduszkami, obchodzony drugiego listopada, Kościół ustanowił w roku 998 z inicjatywy opata benedyktynów z Cluny – św. Odilona. Zaduszki są dniem modlitwy za wszystkich zmarłych, a szczególnie za tych odbywających pokutę w czyśćcu.^[1]

Główne tradycje związane z kultem zmarłych dotyczyły nocy z 1. na 2. listopada. To wtedy dokonywano obrzędów mających oddać cześć zmarłym. Wspomnianej nocy, według ludowych wierzeń, Msze święte w kościołach odprawiali zmarli księża, a uczestniczyli wszyscy zmarli. Po nabożeństwie zmarli szli do swoich dawnych domów. Według podlaskich tradycji często czekała na nich miska z wodą i ręcznik, aby mogli się umyć.^[2] W zaduszkową noc, głównie na Pomorzu, obyczaj nakazywał wystawiać na zewnętrzne parapety domów ulubione potrawy zmarłych. Zwyczaj „karmienia dusz” przeszedł wiele przemian. Pierwotnie w Zaduszki na grobach urządzano uczty, dzieląc się jedzeniem ze zmarłymi. Jedną ze starosłowiańskich form tego obrzędu była Radunica. Ważne były także Dziady, dokładnie opisane przez Adama Mickiewicza:

„Pospólstwo więc święci Dziady tajemnie w kaplicach lub pustych domach niedaleko cmentarza. Zastawia się tam pospolicie uczta z rozmaitego jadła, trunków, owoców i wywołuje się dusze nieboszczyków… Dziady nasze mają to szczególnie, iż obrzędy pogańskie pomieszane są z wyobrażeniami religii chrześcijańskiej, zwłaszcza iż dzień zaduszny przypada około czasu tej uroczystości. Pospólstwo rozumie, iż potrawami, napojem i śpiewami przynosi ulgę duszom czyścowym”.^[3]

Z czasem obyczaj karmienia dusz zaniknął, zastąpiło go karmienie ubogich i żebraków. Na Podlasiu gospodynie jadąc do kościoła zabierały ze sobą tyle bochenków chleba lub pierogów, ilu w danej rodzinie było zmarłych i rozdawały biednym. Jeszcze gorące pierogi były rozkrawane, aby zmarli mogli być nakarmieni uchodzącą z nich parą. Zwyczaj ten wygasał, zamiast jedzeniem, żebracy byli obdarowywani pieniędzmi, następnie całkowicie zaniechano wspierania biednych i ubogich z okazji Zaduszek.^[4]

Obok karmienia dusz i obrzędu Dziadów, ważnym elementem było palenie ogni. Przy cmentarzach i na rozstajach dróg rozpalano ogniska. Miały one ogrzać zmarłych przed drogą w zaświaty, a także rozświetlić im drogę. Ogień miał też chronić przed upiorami i złymi duchami, dlatego rozpalano go na grobach osób zmarłych nagłą śmiercią, a także samobójców – kiedyś grzebanych pod cmentarnym murem.^[5]

Dbałość o zmarłych wynikała przede wszystkim z głębokiego przekonania, że dusza w tajemniczy sposób uczestniczy wydarzeniach toczących się nad grobem, a w Dzień Zmarłych utrzymuje kontakt ze światem żywych. Istotą wszystkich wyżej opisanych obrzędów była wiara w istnienie duszy i życia pozagrobowego. Nieśmiertelność duszy stała się dogmatem religii chrześcijańskiej.^[6]

2. Początek listopada dziś

Współcześnie Zaduszki tak naprawdę zostały przesunięte na pierwszy dzień listopada i dla wielu z nas są tożsame z uroczystością Wszystkich Świętych. Ma na to na pewno wpływ pędzący do przodu świat i fakt, że tylko jeden dzień jest wolny od pracy, więc chcemy go wykorzystać jak najlepiej. Nie mając świadomości, mimowolnie wypełniamy wielowiekowe tradycje, których przestrzegali nasi przodkowie: Zamiast palenia ognisk – palimy kolorowe znicze, które bajecznie wyglądają po zmroku, ciesząc oko spacerujących rodzin. Zamiast noszenia na groby sutych posiłków – nosimy bukiety, wiązanki, wieńce. Przenieśliśmy nasze myśli do kościołów, na nabożeństwa, modlitwy, m.in. wypominki, czyli modlitwę połączoną z wymienianiem imion i nazwisk osób zmarłych. Bardzo często to właśnie listopadowe dni są okazją do spotkania się z krewnymi, których nie mamy możliwości zobaczyć w innych okolicznościach...
___________________________________________________

A na koniec zdjęcie z cmentarza w Byszynie, jest to nagrobek, który ocalał nieistniejącego już ewangelickiego miejsca spoczynku mieszkańców. Dzisiaj stoi w centralnym miejscu cmentarza parafialnego i stanowi pamiątkę po przedwojennych mieszkańcach tych ziem.

Zdjęcia zostały wykonane we wrześniu br.

Daty na krzyżach:
Po lewej: 18.08.1894-24.08.1895 r.
Po prawej: xx.11.1913-xx.12.1913 r.

A czy w Waszych rodzinach pielęgnowane są tradycje związane z dniem Wszystkich Świętych oraz Zaduszkami? Co jest charakterystycznego w tych dniach w Waszych regionach? Ucieszę się, jeśli podzielicie się swoimi doświadczeniami.

Pozdrawiam!

Przypisy:

---

[1] B. Ogrodowska, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2004, s. 234.

[2] J. Kamocki, J. Kubiena, Polski rok obrzędowy, Kraków 2008, s. 202.

[3] H. Szymanderska, Polskie tradycje świąteczne, Warszawa 2003, s. 310.

[4] J. Kamocki, J. Kubiena, op. cit., s. 202

[5] B. Ogrodowska, op. cit., s. 238-239.

[6] H. Szymanderska, op. cit., s. 309.